Zo ontsnapte Gelderland in 1976 aan een nationale ramp

Het is woensdagavond 25 augustus 1976 en Henk Hendriks heeft net gegeten. Hij is vrachtwagenchauffeur en moet nog aan het werk. Hij rijdt daarom met zijn tankauto met propaangas naar het terrein van Negam-Gas in Ede om dieselolie te tanken.

Zijn 5-jarige zoon is dol op vrachtauto’s en wil heel graag mee. Maar hij zit al in zijn pyjama, dus dat gaat niet. Dat was achteraf maar goed ook. Want dankzij die pyjama ontsnapt de zoon van Henk aan een vreselijk ongeluk. Het is een van de details die naar boven komen, als Henk aan Omroep Gelderland voor het eerst zijn verhaal vertelt. Wij speurden hem op, tot zijn eigen verbazing, want in al die jaren heeft geen journalist hem er ooit naar gevraagd.

Het is iets voor 20.00 uur als Henk het terrein van Negam-Gas op rijdt. Bij dat bedrijf worden gasflessen voor huishoudelijk gebruik gevuld. Op het terrein staan daarom een aantal grote tanks en honderden kleine tanks met vloeibaar propaangas. Henk parkeert zijn tankwagen naast een dieselpomp, stopt de brandstofslang in de tankopening en schakelt de automatische pomp in. Wat hij dan nog niet beseft, is dat hij een kettingreactie in gang heeft gezet met catastrofale gevolgen. Want als Henk na een paar minuten terugkomt van het toilet ruikt hij een gaslucht. In zijn verslag van die avond schrijft brandweercommandant Gelderman hierover:

Door die eerste steekvlam ontbrandt ook de dieselolie die op dat moment de vrachtauto in gepompt wordt. Omdat de dieselpomp niet automatisch afslaat, wordt de brand snel groter. Een persfotograaf die toevallig op het nabijgelegen treinstation Ede-Wageningen aanwezig is, loopt nieuwsgierig in de richting van de brand als de situatie uit de hand loopt:

Gasflessen worden als gloeiende projectielen honderden meters weggeschoten. Ze komen ook terecht in een aangrenzend natuurgebied. Daar veroorzaken de neerstortende gasflessen een grote bosbrand die door verschillende brandweerkorpsen bestreden moet worden. De angst is groot dat het vuur een nabijgelegen munitiedepot bereikt. Daarom worden twee pelotons militairen ingezet om het depot te koelen.

Brandweerlieden proberen ondertussen het terrein van Negam-Gas te bereiken. Daarvoor moeten ze met hun blusauto’s dwars door de bosbrand rijden en het spoor over steken. Maar omdat de spoorbomen minutenlang gesloten blijven, lopen ze onnodig vertraging op. Eenmaal aangekomen bij de brandhaard ziet een van de brandweermannen een met gascilinders hoog opgeladen vrachtwagen op een gevaarlijke plaats staan. Hij twijfelt geen moment, springt in de cabine en rijdt de vrachtauto buiten het terrein terwijl achter hem de gasflessen ontploffen. Maar deze heldendaad kan helaas niet voorkomen dat de ramp verder escaleert.

Een half uur na de eerste melding bereikt de brand een tweede tankwagen die geparkeerd staat op het terrein. Deze tankwagen bevat zeker 10.000 liter vloeibaar propaangas. Als deze tot ontploffing komt, breekt de hel los. De explosie zorgt voor een enorme knal die tot op 25 kilometer afstand wordt gehoord. Een steekvlam schiet meer dan 100 meter de lucht in.

Dit is ook het moment waarop inwoners van Ede in de gaten krijgen dat er iets goed mis is gegaan. In de Edese Courant vertelt een buurtbewoner:

Een vrouw uit dezelfde straat vlucht op blote voeten en samen met haar vierjarige zoontje het huis uit. Van een buurvrouw verderop krijgt ze schoenen te leen. Met een trillende stem gaat ze tenslotte toch maar voor een verse bak koffie zorgen. De schade thuis valt nog mee. Twee kelken van de huiskamerlamp zijn aan diggelen.

Maar dichter bij de explosie is de schade veel groter.

Naast het terrein van Negam-Gas staat de fabriek van de ENKA waar kunstzijde geproduceerd wordt. Enkele minuten na het begin van de brand meldt chauffeur Henk zich in shock bij de receptie. Hij heeft tweedegraads brandwonden opgelopen en wordt door medewerkers van de ENKA in een bad met koud water gelegd. Van de grote klap krijgt hij niets mee. Hij is dan al in een ambulance onderweg naar het streekziekenhuis. Daar zal hij uiteindelijk nog twee weken blijven om van zijn verwondingen te herstellen.

Bij de ENKA is het inmiddels alle hens aan dek. Wanneer de eerste gasflessen exploderen slaat de portier groot alarm door een stoomfluit te laten loeien. Tegen de krant zegt hij later:

Doordat het personeel van de ENKA direct na het alarm het pand verlaten heeft, wordt voorkomen dat er slachtoffers vallen. Sommige medewerkers gaan naar schuilkelders die op het terrein aanwezig zijn. Maar goed ook, want de fabriek van de ENKA raakt door de explosie die volgt zwaar beschadigd. Ruim 3.000 vierkante meter aan ruiten sneuvelt, gevels zijn ontzet en machines beschadigd.

Hoe krachtig de explosie geweest is, blijkt ook als later de 75 meter hoge bakstenen schoorsteen op het terrein geïnspecteerd wordt. De bovenste 20 meter blijken krom te staan en hele stukken voeg zijn weggeslagen. Er moeten stalen banden om de schoorsteen aangebracht worden om verdere problemen te voorkomen. De schade bij de ENKA loopt in de miljoenen guldens en de totale schade van de explosie komt uiteindelijk neer op zo’n 7 miljoen gulden. Omgerekend naar nu, ruim 11 miljoen euro.

Na het ongeluk gaan de wildste verhalen rond in Ede over de oorzaak van de brand. Zo zou de chauffeur gerookt hebben tijdens het tanken. Dat is volgens Henk niet waar, want hij rookte helemaal niet. Volgens de brandweer zou de brand ook ontstaan kunnen zijn door gloeiende roetdeeltjes in de uitlaat of vonken in de elektromotor van de dieselpomp. Er waren geen getuigen, en de exacte oorzaak is nooit achterhaald.

Een paar maanden na de explosie wordt duidelijk dat het veel erger had kunnen aflopen. In het eindrapport uit 1976 over de brand beschrijft brandweercommandant Gelderman, hoe Nederland aan een grotere ramp ontsnapt is:

Het scheelde volgens de brandweercommandant namelijk maar weinig of de opslagtanks met 380.000 liter vloeibaar propaangas zouden geraakt zijn door rondvliegende brokstukken en ontploft. Die explosie zou er vervolgens voor gezorgd hebben dat de ENKA-fabriek volledig verwoest zou zijn.

Hoogleraar en veiligheidsexpert Ira Helsloot las op verzoek van Omroep Gelderland het onderzoeksrapport van de brandweercommandant. Op basis daarvan maakte hij een inschatting van de mogelijke gevolgen. Dat de ENKA-fabriek door de ontploffing van de 380.000 liter propaan verwoest zou zijn acht hij zeer waarschijnlijk. Ook zouden er door die explosie direct meerdere hulpverleners omgekomen zijn die betrokken waren bij de bestrijding van de ramp.

Maar ook de inwoners van Ede liepen volgens de hoogleraar gevaar. Op het terrein van de ENKA bevond zich namelijk een opslag met 270.000 liter van het giftige zwavelkoolstof dat gebruikt wordt bij de productie van kunstzijde. Zwavelkoolstof is irriterend voor de huid, ogen en de luchtwegen en kan dodelijk zijn voor mensen met longaandoeningen. Bij de vernietiging van de ENKA-fabriek was deze zwavelkoolstof als gas vrijgekomen. Door de zuid-oosten wind die op dat moment blies, zou de gifwolk over het centrum van Ede getrokken zijn. Alle 80.000 Edenaren hadden dan direct geëvacueerd moeten worden. Maar zelfs een snelle evacuatie had niet kunnen voorkomen dat er ook onder de inwoners van Ede slachtoffers gevallen zouden zijn.

Inmiddels zit er geen gasopslag meer op de bewuste plek. Het bedrijf heeft plaats gemaakt voor volkstuintjes. Ook de ENKA-fabriek bestaat niet meer en op het terrein is een woonwijk verschenen. Maar niet alles is verdwenen. De schoorsteen staat nog altijd fier overeind en is inmiddels een rijksmonument.

Henk Hendriks is nu 76 en woont nog altijd in Ede. Op zijn handen zijn de sporen van de explosie nog zichtbaar. Maar dat heeft hem er niet van weerhouden om tot aan zijn pensionering als vrachtwagenchauffeur te blijven werken. Maar niet bij Negam, want rondrijden met een tankwagen vol vloeibaar gas zag hij niet meer zitten.