De vergeten kernreactor naast een Arnhemse woonwijk

De plannen voor een kernreactor in Arnhem ontstaan kort na de Tweede Wereldoorlog. Kernenergie geldt als de energie van de toekomst en bij de KEMA zien ze commerciële mogelijkheden. Het idee is om een nieuw soort reactor te ontwikkelen, een suspensiereactor. Daarbij zit het radioactief materiaal niet in grote staven, maar in piepkleine bolletjes. Die bolletjes zijn dunner in doorsnee dan een menselijke haar en worden gemengd met water. Dat moet een efficiëntere centrale mogelijk maken. Eind jaren vijftig wordt op het terrein van de KEMA in Arnhem daarom begonnen met de bouw van de hal waar de KEMA Suspensie Test Reactor onderdak moet krijgen.

De hal met daarin de reactor komt precies tussen twee drukke spoorlijnen, op de plek waar de verbinding van Arnhem naar Nijmegen zich afsplitst van het spoor naar Utrecht. En hoewel de reactor diep onder de grond verstopt is, omsloten door metersdikke betonnen muren, trilt het als de treinen links en rechts voorbij komen.

Een kernreactor tussen twee drukke spoorlijnen ingeklemd, naast een woonwijk en met 40.000 omwonenden in een straal van vier kilometer. Dat lijkt geen goed idee en zo denken ze er in de jaren zestig ook al over. Er zijn ernstige twijfels over de veiligheid. Een afgevaardigde van de marine zegt dat het bouwen van een reactor op die plek levensgevaarlijk is. In het Amerikaanse Oak Ridge zijn met eenzelfde soort reactor dan al twee ongelukken gebeurd, waarbij het radioactieve materiaal een gat in de reactor brandde. De Gezondheidsraad van de regering brengt in 1965 dan ook een negatief advies uit.

Toch komt de reactor er. In het najaar van 1972 is die klaar om in gebruik te worden genomen. De KEMA dient daarom een vergunningsverzoek in bij het ministerie van Economische Zaken om de reactor kritiek te maken. Dat wil zeggen dat de reactor energie kan gaan produceren. Tegen die vergunningen worden 1.400 bezwaarschriften ingediend, onder meer door Milieudefensie en het wijkcomité West-Arnhem. Die laatste geeft in hun bezwaar aan dat er grote angst en onrust bestaat onder de omwonenden. Tijdens een uren durende hoorzitting op het gemeentehuis spreken tientallen belanghebbenden hun zorgen uit.

Tegelijk met de vergunningsaanvraag brengt de KEMA ook een onderzoek naar buiten over de stralingsrisico’s voor omwonenden. Hierin schetst de KEMA dat de kans op een groot ongeluk zeer gering is. Slechts eenmaal in de 100.000 tot 1 miljoen jaar. En zelfs als zo’n ongeval zou gebeuren, dan is de hoeveelheid straling die omwonenden zouden ontvangen volgens dat rapport verwaarloosbaar. Maar niet iedereen is zo zeker van de zaak.

De kernreactor verdeelt de Arnhemse gemeenteraad tot op het bot. De speciale raadscommissie voor de Volksgezondheid en Milieubescherming is zelfs zo verdeeld over de vergunningsaanvraag dat "het niet mogelijk lijkt om tot een formule te komen waarin alle leden van de commissie (en eventueel de raad) zich kunnen vinden." Een van de commissieleden is van mening "dat er zich zeer wel een ernstiger ongeval kan voordoen dan het door de N.V. Kema als ernstigst denkbaar omgeschreven ongeval." Vier leden van de commissie zijn tegen, drie voor.

De gemeenteraad laat daarop aan het ministerie weten bezorgd te zijn over een reactor in een dichtbevolkt gebied en zich ook zorgen te maken om kwaadwilligen. “Naar onze mening dient de mogelijkheid niet uitgesloten te worden dat bepaalde elementen in de samenleving niet zullen schromen dit in de algemene belangstelling staande object met vernietiging te bedreigen."

De minister van Economische Zaken laat in een reactie weten dat dankzij de metersdikke muren van beton en de dichtgelaste stalen constructie "het effect van bomaanslagen en dergelijke nihil is".

Ook het Internationaal Atoomenergie Agentschap van de Verenigde Naties brengt een rapport uit over de veiligheidsaspecten van de Arnhemse kernreactor. In dit rapport geven ze aan geen bezwaren te zien tegen het in gebruik nemen van de reactor tot een maximum vermogen van 10 kW. Dat maximum van 10 kW is opmerkelijk omdat ze in een eerder rapport uit 1964 nog van oordeel waren dat de reactor veilig tot 100 kW aan vermogen zou kunnen produceren. Dus ook het atoomagentschap lijkt zich bewust geworden van de risico’s van de reactor.

En die bezorgdheid is niet voor niets. In de herfst van 1972 wordt tijdens een van de experimenten met de reactor plots een enorme piek in radioactieve straling gemeten “die de naald van de lezer ver laat uitslaan”. De toezichthouder van de Kernfysische Dienst laat daarom de reactor direct stilleggen. Opmerkelijk is dat dit incident niet staat in de vergunningsaanvraag die een paar weken later ingediend zal worden. Het komt pas naar buiten als De Volkskrant er op 17 maart 1973 over schrijft.

“Vrees voor ongelukken. Gevaar bedreigt KEMA-reactor”, luidt de kop boven een artikel dat meldt dat er pieken gemeten zijn in neutronenstraling en dat zich ophopingen van radioactief materiaal voordoen, die kunnen leiden tot het doorbranden van het reactorvat. Precies het gevaar waarvoor in de jaren zestig al werd gewaarschuwd.

Dat de KEMA zelf ook beducht is voor ongelukken met de centrale, blijkt wel uit de verzekeringspolis die ze afsluiten voordat de reactor in gebruik wordt genomen. Een verzekering die tot 60 miljoen gulden moet uitkeren bij een kernongeval. Die verzekering kost de KEMA een klein vermogen, 100.000 gulden per jaar.

Ondanks alle problemen en bezwaren wordt op 1 mei 1974 toch de vergunning verstrekt om de kernreactor in gebruik te nemen en op 22 mei wordt deze voor het eerst kritisch gemaakt.

Het project kent uiteindelijk tal van tegenslagen. Zo blijkt dat de bolletjes radioactief materiaal snel beschadigd raken en daardoor minder goed werken. En later, tijdens de sloop, blijkt ook dat enkele kilo's radioactief materiaal zich had opgehoopt in de leidingen. Een probleem dat ‘gewone’ kerncentrales niet kennen omdat daar al het radioactief materiaal in staven is vastgelegd. Drie jaar later loopt de vergunning af en worden alle experimenten stopgezet. Zo komt in 1977 een einde aan de KEMA Suspensie Test Reactor, ogenschijnlijk zonder noemenswaardige incidenten.

Het werkelijke gevaar van het kernonderzoek in Arnhem zou later pas duidelijk worden. In de periode dat er proeven gedaan worden met kernenergie wonen op het KEMA-terrein 16 volwassenen en 21 kinderen. Het radioactief materiaal dat gebruikt wordt bij proeven, wordt in ondiepe kuilen op het terrein van de KEMA begraven. Een aantal kinderen vindt dat materiaal en speelt er mee.

Drie van de kinderen die op het terrein wonen, overlijden in de jaren daarna aan kanker. Hoewel het verband tussen de ziektegevallen en het afval in de grond nooit onomstotelijk is aangetoond, leidt het tot een landelijk schandaal. Uiteindelijk wordt hele terrein afgegraven, het afval in vaten verpakt en in zee gedumpt. Omroep Gelderland besteedde eind jaren negentig al aandacht aan dit schandaal.

Hoewel het uiteindelijk gelukt is om een kleine hoeveelheid energie op te wekken met de reactor, moet er voor een vervolgonderzoek een compleet nieuwe reactor gebouwd worden. Die zal er nooit komen. Het geld is op en er is geen zicht meer op commerciële toepassingen van de techniek. Over een periode van 20 jaar heeft het hele project ruim 300 miljoen gulden gekost. Omgerekend naar nu, bijna een half miljard euro.

Die 300 miljoen gulden is onder meer opgebracht door de elektriciteitsrekening van de klanten van de energiemaatschappijen met 1 procent te verhogen. Maar het blijft enigszins onduidelijk wat die investeringen uiteindelijk opleverden. Al vermeldt het eindverslag uit 1982 dat het ontwikkelde procedé om de piepkleine bolletjes radioactief materiaal te maken toepassing vond bij de bereiding van kunstmatig gefabriceerde kaviaar.

In 1984 wordt begonnen met de sloop van de reactor en alle gebouwen. Dat slopen zou door geldgebrek nog jaren duren. Op de plek waar de reactor gestaan heeft, herinnert inmiddels niets meer aan deze geschiedenis. De ondergrondse bunker is na sanering volgestort met zand en al wat rest is een parkeerplaats voor netbeheerder Tennet.