Rampspoed trof Amerika-gangers uit Achterhoek, maar ‘je was een loser als je niet ging’

Een groep mensen die zich extra gemotiveerd voelde om te emigreren naar de Verenigde Staten, waren de zogenoemde Afgescheidenen, de latere gereformeerden. Dit waren mensen die zich in 1834 hadden losgemaakt van de Nederlands Hervormde Staatskerk. In Nederland kregen zij niet de vrijheid om het geloof te belijden zoals ze dat zouden willen.

De Verenigde Staten werden gezien als het nieuwe Jeruzalem. Mensen lieten zich ook verleiden door brieven van landverhuizers die hen voorgingen, waarin hen een mooie toekomst werd voorgehouden. Ook ronselpraatjes van dominees waren geen uitzondering. In de Achterhoek speelde dominee Brummelkamp een actieve rol in het overhalen van mensen om de oversteek te wagen.

De stroom landverhuizers werd zo groot dat werkgevers in Winterswijk en omgeving de noodklok luiden; er kwam een tekort aan arbeiders, iedereen die gezond genoeg was, vertrok. ‘Er ontstond een psychose. Als je niet ging, was je een soort loser. Je moest wel geld hebben om te kunnen gaan, een oversteek kostte ongeveer drie maandlonen’, vertelt schrijver en columnist Bert Wagendorp uit Culemborg in De Week van Gelderland.

Wagendorp schreef het boek Phoenix, het eerste deel van een trilogie, dat begint met de oversteek vanuit de Achterhoek naar de Verenigde Staten. De schrijver heeft zelf Achterhoekse roots, zijn vader was een Winterswijker. Als jonge jongen hoorde Wagendorp van zijn vader het verhaal over een scheepsramp waarbij een groep Achterhoekers omkwam. Dit verhaal was het startpunt van zijn nieuwste boek. Wat klonk als een mythe, bleek waargebeurd, ontdekte Wagendorp.

In 1847 ging een groep Achterhoekers aan boord van het schip de Phoenix. De landverhuizers hadden er al een lange reis op zitten van 4000 mijl, omgerekend 6400 kilometer. De Phoenix zou ze via Lake Michigan naar hun eindbestemming brengen, het plaatsje Sheboygan.

In het zicht van de haven, met nog zes mijl te gaan, ontstond er brand aan boord van de Phoenix. Een van de ketels ontplofte. Enkele tientallen opvarenden konden zich redden dankzij een plek in een van de reddingsboten, maar het merendeel van de opvarenden kwam om. De schattingen van het aantal slachtoffers lopen uiteen van 175 tot 300 mensen.

In Phoenix volgt Wagendorp het verhaal van een jongen van 9 jaar, Abel Sikkink, die als enige van zijn gezin de ramp overleeft. Een traumatische gebeurtenis, hij verliest zijn ouders, zusjes en broertje. Maar Abel is ook vrij. Er wordt niets meer van hem verwacht, hij kan zijn eigen gang gaan. De scheepsramp is het begin van het verhaal van Abel Sikkink. Samen met zijn goede vriend Kalle, ook een geboren Achterhoeker, groeit hij op in Sheboygan. Abel wordt journalist, Kalle fotograaf. Ze verhuizen later beiden naar New York en komen als twee goede vrienden uit de Achterhoek, in aanraking met de grote geschiedenis in de jaren voor en tijdens de Amerikaanse burgeroorlog.

Wagendorp herkent zichzelf in hoofdpersoon Abel. ‘Ik kwam er laatst achter dat al mijn hoofdpersonen journalist zijn. En de Achterhoekse karaktertrekken van Abel herken ik ook.’

Wat typerende Achterhoekse karaktertrekken zijn? Bescheiden, hardwerkend, soms een beetje timide of onder de indruk. Vergeet ook niet dat vijftig jaar voordat het verhaal in het boek speelt, er nog horigheid heerste in de Achterhoek. Een vorm van slavernij. Mensen waren gewend om te luisteren naar wat anderen tegen hen zeiden.’

In Phoenix komt een Achterhoekse geschiedenis aan bod waar ook de Achterhoeker van nu nog binding mee heeft. Wagendorp: ‘Ik was laatst in een kerk in Winterswijk. Het boek is nergens zo goed verkocht als in Winterswijk en ik heb daar mensen gesproken die bekend waren met de geschiedenis. Ook nazaten van landverhuizers. Er zaten verschillende Sikkinks en Brommelstroetes in de zaal, de achternamen van de hoofdpersonen in het boek. De geschiedenis voelde daar heel dichtbij.’

Om die geschiedenis niet te vergeten, is er in 2017 in Winterswijk een Phoenixmonument onthuld, in Sheboygan is ook een monument te vinden.