Wie was Jan van Schaffelaar en waarom sprong hij van de kerktoren?

De ene na de andere historische figuur staat tegenwoordig ter discussie. Soms worden helden uit ver vervlogen tijden zelfs van hun sokkels getrokken. In Barneveld staat ook een standbeeld van Jan van Schaffelaar voor de middeleeuwse kerktoren. Hij is afgebeeld als een trotse ridder die vanaf zijn verhoging statig uitkijkt over het plein. In ieder boek over de vaderlandse geschiedenis komt Jan van Schaffelaar naar voren als een nationale held, maar is dat wel terecht? René Arendsen van het geschiedenisplatform Ridders van Gelre ging op onderzoek uit.

Eerst even het geheugen opfrissen. Jan van Schaffelaar zou op 16 juli 1482 een sprong hebben gemaakt van de kerktoren in Barneveld. Beneden stonden zijn vijanden en Jan moest zijn sprong met de dood bekopen. Daarmee redde hij het leven van zijn strijdmakkers die zich schuilhielden in de kerk van Barneveld.

Meerdere historische bronnen vermelden de gebeurtenissen. We mogen dus aannemen dat Jan van Schaffelaar daadwerkelijk heeft bestaan en van de kerktoren in Barneveld is gesprongen. De belangrijkste bron is de Utrechtse Kroniek die een paar jaar na de gebeurtenissen in Barneveld is gepubliceerd.

Historicus Dick Berents deed uitgebreid onderzoek naar de negentien regels die de Utrechtse Kroniek wijdde aan Jan van Schaffelaar. Zijn resultaten presenteerde hij in 2017 in een boek. “Men beschreef Jan van Schaffelaar als een edelman, als heer van kasteel Schaffelaar in Barneveld, als een inwoner van Barneveld. Maar met het systematisch ontleden van de historische tekst en in vergelijking met recent ontdekte bronnen krijgen we een ander beeld”, vertelt hij.

Jan van Schaffelaar blijkt een gewone huursoldaat in het leger van de hertog van Bourgondië. Hij komt oorspronkelijk uit Leusden en stamt uit een Amersfoortse familie. In de oorlog die op dat moment woedt, kiest Amersfoort voor de tegenstanders van de Bourgondiërs, maar Van Schaffelaar dus niet.

Bij toeval komt Jan van Schaffelaar op 16 juli 1482 met een klein legertje terecht in Barneveld. Hij verschanst zich in de kerktoren en daar komt hij in conflict met een groter leger uit Amersfoort. De belagers lijken een speciaal appeltje te willen schillen met hun stadsgenoot die vecht voor de vijand. Zij stellen Jan van Schaffelaar voor de keuze: als hij zich opoffert en van de kerktoren springt, krijgen zijn vrienden een vrije aftocht.

En zo gebeurt het. Van Schaffelaar stort zich naar beneden, maar door zijn harnas sterft hij niet meteen. Zijn vijanden kennen geen genade en slaan hem alsnog dood.

Dick Berents concludeert in zijn boek Jan van Schaffelaar Tekst en Uitleg: “Jan van Schaffelaar kwam niet uit Barneveld, maar uit Leusden en het is onjuist om hem als een vaderlandse figuur te presenteren. Hij was vooral een nietsontziende huurling die leefde van plunderen. Maar Jan is wel echt van de kerktoren in Barneveld gesprongen en dat kan men met recht een heldendaad noemen."